|
(ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਦੇ
ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਔਰਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਨਕਲਾਬੀ ਭਗਵਤੀਚਰਨ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ।
ਭਗਵਤੀਚਰਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚੋਂ ਛੁਡਾਉਣ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਬੰਬ ਦਾ
ਪ੍ਰੀਖਣ ਕਰਦੇ ਰਾਵੀ ਕਿਨਾਰੇ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ
ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ
ਨਾਲ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵੀਊ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਓਰਲ ਹਿਸਟਰੀ ਸੈੱਲ ਵੱਲੋਂ
ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਇੰਟਰਵੀਊ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੂਬਹੂ ਬੋਲ ਜਿਉਂ ਦੇ ਤਿਉਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਅਸੀਂ
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਨਮ-ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ (28 ਸਤੰਬਰ) ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ
ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ‘ਸੀਰਤ’ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਛਾਪ ਰਹੇ ਹਾਂ।)
ਪ੍ਰ: ਆਪ ਹਮੇਂ ਯੇ ਬਤਾਏਂ ਕਿ ਆਪਕਾ ਜਨਮ ਕਹਾਂ ਹੂਆ? ਕਹਾਂ ਪਰ ਸ਼ਿਖ਼ਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀ ਔਰ
ਜੀਵਨ ਕੇ ਕੁਛ ਅਹਿਮ ਹਾਲ ਬਤਾਏਂ?
ਉ: ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਸਾਤ ਅਕਤੂਬਰ 1907 ਕੋ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਮੇਂ ਹੂਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ ਥੇ
ਔਰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਮੇਂ ਹੀ ਏਕ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਪੁਰ ਨਗਰ ਹੈ, ਜਹਾਂ ਹਮਾਰੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਥੀ।
ਬਚਪਨ ਮੇਂ ਮੁਝੇ ਕਿਸੀ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਿਲ ਕਰਵਾਯਾ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਕਿਸੀ ਵਜਹ ਸੇ ਮੇਰੀ
ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ ਅਧਿਕ ਦਿਨ ਨਾ ਚਲ ਸਕੀ ਔਰ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਗਾਂਵ ਜਾਨਾ ਪੜਾ। ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਛੋਟੀ ਉਮਰ
ਮੇਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਜਿਸ ਸਮਯ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੂਈ, ਉਸ ਸਮਯ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਤਕਰੀਬਨ
ਗਿਆਰਾਂ, ਸਾਢੇ-ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਕੀ ਥੀ। ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਖ਼ਸ਼ਾ ਵਗੈਰਾ ਤੋ ਬਸ ਇਤਨੀ ਥੀ ਕਿ ਮੈਂ ਥੋੜੀ
ਬਹੁਤ ਹਿੰਦੀ ਵਗੈਰਾ ਪੜ੍ਹ ਲੇਤੀ ਥੀ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮੇਂ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਾ ਰਮਾਇਣ ਬਹੁਤ ਚਲਤੀ
ਥੀ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪਕੀ ਸ਼ਾਦੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵੋਹਰਾ ਸੇ ਹੂਈ?
ਉ: ਜੀ ਹਾਂ।
ਪ੍ਰ: ਵਹ ਉਸ ਵਕਤ ਲਾਹੌਰ ਰਹਤੇ ਥੇ?
ਉ: ਜੀ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਕਤ ਵਹ ਲਾਹੌਰ ਰਹਤੇ ਥੇ। ਉਨਕੇ ਪਿਤਾ ਰੇਲਵੇ ਮੇਂ ਕਿਸੀ ਊਂਚੀ ਪੋਸਟ ਪਰ
ਥੇ।
ਪ੍ਰ: ਔਰ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਕਿਆ ਕਰਤੇ ਥੇ?
ਉ: ਯਹ ਤੋ ਪੜ੍ਹਤੇ ਥੇ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮੇਂ। ਜਬ ਸ਼ਾਦੀ ਹੂਈ ਤੋ ਵੋਹ ਪੜ੍ਹਤੇ ਥੇ ਔਰ ਉਸ ਸਾਲ
ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਕੀ ਪਰੀਕਸ਼ਾ ਦੀ ਥੀ।
ਪ੍ਰ: ਆਪ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਕੈਸੇ ਜਾਨਤੀ ਹੈਂ? ਉਨਕੇ ਸਾਥ ਕੈਸੇ ਸੰਪਰਕ ਮੇਂ ਆਈ?
ਉ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਾ ਹਮਾਰੇ ਸਾਥ ਆਨਾ ਜਾਨਾ ਥਾ ਔਰ ਕਾਲਿਜ ਭੀ ਛੋੜਾ ਥਾ ਉਸਨੇ। ਔਰ ਜਿਤਨੇ ਭੀ
ਕਾਲਿਜ ਛੋੜੇ ਹੂਏ ਥੇ, ਉਨਕੀ ਤੋ ਗੋਸ਼ਟੀ ਹੀ ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਪਰ ਹੋਤੀ ਥੀ। ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ
ਹਮਾਰਾ ਏਕ ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਸੰਪਰਕ ਥਾ। ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਹਮੇਂ ਉਸੇ (ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ) ਸੰਗਠਿਤ
ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਯਾ। ਓਪਨ ਪਲੇਟ ਫ਼ਾਰਮ ਤੋ ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਕੋਈ ਹੋਤਾ ਨਹੀਂ ਥਾ, ਕਯੋਂਕਿ ਹਮੇਂ
ਛਿਪੇ ਛਿਪੇ ਕਾਮ ਕਰਨਾ ਹੋਤਾ ਥਾ ਤੋ ਇਸ ਲਿਏ ਹਮਨੇ ‘ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ’ ਔਰਗੇਨਾਈਜ਼ ਕਿਯਾ,
ਕੁਛ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਬਨਾਈਂ।
ਪ੍ਰ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਮੁਤਲਿਕ ਆਪ ਕੇ ਕਯਾ ਖਿਆਲ ਹੈਂ? ਵਹ ਕੈਸੇ ਥੇ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਉਨਕੇ ਸੰਬੰਧ
ਮੇਂ ਆਪ ਕੇ ਕਯਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈਂ?
ਉ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਮੁਤਲਿਕ ਤੋ ਮੈਂ ਆਪ ਕੋ ਕਯਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਤਾਊਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰਾ ਸਗਾ ਭਾਈ ਯਾ
ਸਗਾ ਬੇਟਾ ਹੋਤਾ ਤੋ ਉਤਨਾ ਪਿਆਰ ਨਾ ਹੋਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੇ ਮੇਰਾ ਬੰਧਨ
ਥਾ। ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਹਮਕੋ ਲੜਕੀ ਕੀ ਤਰਹ ਮਾਨਤੇ ਥੇ। ਅਬ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਮਾਤਾ ਜੀ
ਕੀ ਮਿਰਤਯੂ ਹੂਈ ਹੈ, ਉਸ ਕੇ ਏਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵਹ ਯਹਾਂ ਆਈ ਥੀ ਤੋ ਵੇਟਿੰਗ ਰੂਮ ਮੇਂ ਠਹਿਰੀ
ਥੀ, ਉਨਕੋ ਪਟਨਾ ਜਾਨਾ ਥਾ ਤੋ ਮੁਝੇ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਵਾਯਾ ਤੋ ਮੈਂ ਉਨ ਸੇ ਮਿਲਨੇ ਗਈ।
ਵਹ ਇਤਨੀ ਤੜਫ਼ ਤੜਫ਼ ਕੇ ਰੋਈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਕੋ ਬਤਾ ਨਹੀਂ ਸਕਤੀ। ਉਨਕੀ ਮਿਰਤਯੂ ਪਰ ਮੈਂ ਆਖੋਂ
ਕੀ ਵਜਹ ਸੇ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸਕੀ ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੇ ਲਿਯੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾ
ਥੀ, ਔਰ ਹੈ।
ਪ੍ਰ: ਜਬ ਸਾਂਡਰਸ ਕੋ ਮਾਰ ਦਿਯਾ ਗਯਾ ਤੋ ਆਪਕੋ ਕਯਾ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ ਪਤਾ ਥਾ ਕਿ ਨਹੀਂ?
ਉ: ਕੁਛ ਹੋਨੇ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਯੇਹ ਪਤਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਕਯਾ ਹੋਨੇ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਸਕਾ ਮੁਝੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ
ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਔਰ ਕਿਸਨੇ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਯੇਹ ਭੀ ਪਤਾ ਥਾ?
ਉ: ਨਹੀਂ, ਯੇ ਭੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਐਸਾ ਥਾ ਕਿ ਜਬ ‘ਮੇਰਠ ਕਾਂਸਪੀਰੇਸੀ ਕੇਸ’ ਚਲ ਰਹਾ ਥਾ,
ਸ਼ਾਇਦ ਆਪ ਕੋ ਯਾਦ ਹੋਗਾ ਕਿ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਔਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਕਾ ਥਾ, ਤੋ ਉਸ ਮੇਂ
ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਕੇ ਭੀ ਵਾਰੰਟ ਥੇ। ਪਰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਐਸਾ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ ਤੋ ਵਹ ਘਰ ਛੋੜ ਕਰ
ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਤੋ ਵਹ ਕਲਕੱਤੇ ਮੇਂ ਚਲੇ ਗਏ ਔਰ ਵਹੀਂ ਰਹਤੇ ਥੇ ਔਰ ਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਰਹਤੀ ਥੀ
ਯਾਨਿ ਜਿਸ ਵਕਤ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਅਪਨੇ ਆਦਮੀ ਕੋ, ਜਿਸਕਾ ਨਾਮ ਵਾਸ਼ਪਾਇਨ ਥਾ, ਲਾਹੌਰ ਭੇਜਾ ਸਾਰੀ
ਬਾਤ ਸਮਝਾਨੇ ਕੇ ਲਿਯੇ ਤੋ ਵਾਸ਼ਪਾਇਨ ਮੁਝ ਸੇ ਹੀ ਮਿਲਾ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਉਸਕੋ ਆਪ ਕੇ ਪਾਸ ਕਿਸ ਲਿਯੇ ਭੇਜਾ ਗਯਾ ਥਾ?
ਉ: ਉਸਕੋ ਉਸੇ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ ਪਤਾ ਕਰਨੇ ਕੇ ਲਿਯੇ ਭੇਜਾ ਗਯਾ ਥਾ ਕਿ ਯਹ (ਹਮ) ਸੀ: ਆਈ: ਡੀ:
ਕੇ ਆਦਮੀ ਹੈਂ ਯਾ ਨਹੀਂ? ਤੋ ਕੁਛ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਔਰ ਕੁਛ ਵਾਸ਼ਪਾਯਨ ਸੇ ਬਾਤਚੀਤ ਕਾ
ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਾ ਵਹ ਯਹ ਥਾ ਕਿ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਮੇਂ ਵਹ ਸਾਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਹੋ ਗਈ ਔਰ ਹਮ ਏਕ
ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਮ ਸੇ ਮਿਲੇ। ਔਰ ਹਮ ਲੋਗ ਏਕ ਹੋਕਰ ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਲਗੇ। ਤੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
ਕੇ ਔਰ ਹਮਾਰੇ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੇ ਥੇ, ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਕੇ ਸਾਥ ਆਜ ਭੀ ਹੈਂ ਔਰ ਮੈਂ ਸਮਝਤੀ
ਹੂੰ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੈਸਾ ਆਦਮੀ ਹਮਾਰੇ ਬੀਚ ਮੇਂ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਨਾ ਥਾ। ਹਰ ਮਾਨੇਂ ਮੇਂ ਯਾਨਿ
ਕਿਸੀ ਸੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਕੋਈ ਯੋਗਯਤਾ ਸੇ ਆਗੇ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਰਕ ਬਲ ਮੇਂ
ਆਗੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਤੋ ਕੋਈ ਕਿਸੀ ਚੀਜ਼ ਮੇਂ ਆਗੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਮਗਰ ਉਸਮੇਂ ਵਕਤਾ ਕੀ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਨੇ ਕੀ
ਜੋ ਯੋਗਯਤਾ ਥੀ ਉਸੀ ਵਜਹ ਸੇ ਹਮਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਅਸੈਂਬਲੀ ਮੇਂ ਭੇਜਾ ਥਾ।
ਸਾਂਡਰਸ ਕਾਂਡ ਜਬ ਹੋਨੇ ਲਗਾ ਥਾ ਤੋ ਤਬ ਮੇਰਠ ਕਾਂਸਪੀਰੇਸੀ ਕੇਸ ਚੱਲ ਹੀ ਰਹਾ ਥਾ। ਤੋ
ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਲਾਹੌਰ ਜਾਤੇ ਭੀ ਥੇ ਕਭੀ ਕਭਾਰ, ਕਹੀਂ ਬਾਹਰ ਏਕ ਆਧ ਦਿਨ ਠਹਿਰੇ ਭੀ ਥੇ ਤੋ ਉਸ
ਦੌਰਾਨ ਉਨਹੋਨੇ ਕੁਛ ਰੁਪਿਆ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਰੱਖਾ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੜ੍ਹ ਸਕਤੀ ਹੈ। ਤੋ ਹਮਕੋ ਜ਼ਰਾ
ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਇਸ ਬਾਤ ਪਰ। ਮੈਂ ਵਹੀੰ ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ ਆਰਯਾ ਕੰਨਿਆ ਵਿਦਿਆਲੇ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਾਤੀ
ਥੀ। ਮੈਂ ਵਹਾਂ ਹਿੰਦੀ ਕੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਥੀ। ਤੋ ਉਸਸੇ ਹੀ ਹਮਕੋ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਤੋ ਸਕੂਲ ਕੀ
ਬਸ ਮੇਂ ਕਭੀ ਕਭੀ ਏਕ ਟੀਚਰ ਕੀ ਡਿਊਟੀ ਹੋਤੀ ਥੀ ਕਿ ਜਬ ਸਬ ਬੱਚੇ/ਲੜਕੀਆਂ ਚਲੀਂ ਜਾਏਂ ਤਬ
ਜਾਨਾ ਹੋਗਾ। ਤੋ ਹਮਾਰੀ ਡਿਊਟੀ ਥੀ ਉਸ ਦਿਨ। ਤੋ ਡਰਾਈਵਰ ਥਾ ਜੋ ਬੱਸ ਵਾਲਾ, ਵਹ ਕਹਿਨੇ
ਲਗਾ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਆਜ ਤੋ ਏਕ ਐਸੀ ਘਟਨਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੇ ਪਾਸ ਜੋ ਸੰਭਾਲਾ ਨਹੀਂ
ਜਾ ਰਹਾ ਥਾ। ਹਮ ਸੋਚ ਰਹੇ ਥੇ ਕਿ ਕੁਛ ਪਤਾ ਲਗੇ ਲੇਕਿਨ ਜਬ ਮੈਂ ਗਾੜੀ ਮੇਂ ਬੈਠੀ ਤੋ ਉਸੇ
ਕਹਾ ਕਿ ਗਾੜੀ ਕੋ ਉਸੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਨਿਕਾਲੋ। ਆਖ਼ਿਰ ਕਿਆ ਮਾਮਲਾ ਹੈ। ਤੋ ਵਹਾਂ ਦੇਖਾ ਕਿ ਵਹਾਂ
ਪੁਲਿਸ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਥੀ, ਸਬ ਅਫ਼ਸਰ ਲੋਗ ਥੇ, ਭੀੜ ਥੀ। ਮੈਂ ਸੀਧੀ ਅਪਨੇ ਘਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਸੀ
ਰਾਤ ਕੋ ਬੜਾ ਸੁਖਦੇਵ ਆਠ ਬਜੇ ਕੇ ਕਰੀਬ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਆਇਆ। ਅਸਲ ਮੇਂ ਹਮ ਲੋਗ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ
ਅਜਬ ਅਜਬ ਸੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਰਖਤੇ ਥੇ ਅਪਨੇ ਪਾਸ, ਜੈਸੇ ਏਕ ਪੰਡਿਤ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਵਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਕੋਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੀ ਤੋ ਹਮ ਕੋ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਥੀ ਤੋ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਹਮ ਕੋ
ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਥੇ। ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ ਆਏ ਔਰ ਆਨੇ ਕੇ ਬਾਦ ਉਨਹੋਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
ਵਗੈਰਾ ਕਾ ਸਭ ਕਾਮ ਖ਼ਤਮ ਕਰੋ। ਵੋਹ ਬੋਲਤਾ ਤੋ ਐਸੇ ਹੀ ਥਾ। ਤੋ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਵੋ
ਕਹਿਨੇ ਲਗਾ ਕਿ ਐਸਾ ਹੈ ਕਿ ਹਮੇਂ ਕੁਛ ਰੁਪਿਯੋਂ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਮੈਨੇ ਕਹਾ ਲੇ ਜਾਓ। ਮੈਨੇ
ਉਸਕੋ ਰੁਪਏ ਦੇ ਦਿਏ। ਉਸਕੇ ਆਧੇ ਘੰਟੇ ਬਾਦ ਵੋ ਫ਼ਿਰ ਆਯਾ। ਔਰ ਕਹਿਨੇ ਲਗਾ ਕਿ ਤੁਮ ਛੁੱਟੀ
ਲੇ ਸਕਤੀ ਹੋ? ਯਹ ਸ਼ਾਇਦ 18 ਦਿਸੰਬਰ ਕੀ ਬਾਤ ਹੈ। 21 ਤਾਰੀਖ਼ ਕੋ ਛੁੱਟੀਯੇਂ ਹੋ ਹੀ ਜਾਤੀਂ
ਥੀਂ ਕਰਿਸਮਿਸ ਕੀ ਔਰ ਯਹ ਛੁੱਟੀਏਂ ਹੋਨੇ ਵਾਲੀ ਥੀ ਕਾਲਿਜ ਮੇਂ। ਤੋ ਹਮਨੇ ਕਹਾ ਕਿ 21 ਕੋ
ਹਮਾਰੀ ਛੁੱਟੀਏਂ ਹੋਨੇ ਵਾਲੀ ਹੈਂ। ਕਹਿਨੇ ਲਗਾ, ਨਹੀਂ ਪਹਿਲੇ ਸੇ ਲੇਨੀਂ ਪੜੇਂਗੀ। ਤੋ
ਮੈਨੇ ਕਹਾ, “ਅੱਛੀ ਬਾਤ ਹੈ, ਲੇ ਲੇਂਗੇ।” ਯਹ ਬਾਤ ਹੋ ਗਈ। ਯਹ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾ ਮੈਨੇ
ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਯਾ ਕਿ ਹਮ ਜੋ ਐਸੀ ਬਾਤ ਕਰਤੇ ਥੇ ਉਸਸੇ ਯੇ ਹੋਤਾ ਥਾ ਕਿ ਜੋ ਹਮਾਰੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਥੇ
ਉਨਮੇਂ ਭੀ ਏਕ ਸੀ: ਆਈ: ਡੀ: ਕਾ ਆਦਮੀ ਥਾ। ਵਹ ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਕੀ ਸਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਮਝਤਾ
ਥਾ। ਔਰ ਯਹ ਭੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਤਾ ਥਾ ਕਿ ਯਹ ਔਰਤ ਹੈ, ਇਸਕੋ ਬਦਨਾਮ ਕਰੋ, ਅਕੇਲੀ ਰਹਤੀ ਹੈ ਘਰ
ਮੇਂ ਬੱਚੋਂ ਕੋ ਲੇਕਰ।
ਪ੍ਰ: ਕਯਾ ਆਪ ਕੇ ਸਸੁਰ ਜੀ ਭੀ ਨਾ ਥੇ?
ਉ: ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਤੋ ਚਲੇ ਗਏ ਥੇ ਔਰ ਸਸੁਰ ਕੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਥੀ। ਇਸ ਤਰਹ ਯਹ ਘਰ ਮੇਂ ਹਰ
ਆਨੇ ਜਾਨੇ ਵਾਲੇ ਕਾ ਧਿਆਨ ਰਖਤੇ ਥੇ ਤੋ ਇਸੀ ਲਿਯੇ ਹਮਾਰੇ ਯਹਾਂ ਹਰ ਕਿਸਮ ਕੇ ਆਦਮੀ ਆਤੇ
ਥੇ, ਪੰਡਿਤ ਭੀ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਮੁੱਲਾਂ ਬੀ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਮਤਲਬ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਕਾਮ ਨਾਰਮਲ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਹੋਤਾ ਥਾ। ਖ਼ੈਰ ਮੈਨੇ ਛੁੱਟੀ ਲੇ ਲੀ। ਉਸਨੇ (ਸੁਖਦੇਵ) ਕਹਾ ਕਿ ਆਪਕੋ ਅਪਨਾ
ਲੜਕਾ ਭੀ ਸਾਥ ਲੇ ਜਾਨਾ ਹੋਗਾ। ਮੈਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਲੇ ਜਾਏਂਗੇ। ਲੜਕਾ ਤੋ ਤੀਨ ਸਾਲ ਕਾ ਥਾ ਹਮ
ਕਹਾਂ ਛੋੜ ਜਾਏਂਗੇ।
ਪ੍ਰ: ਯਹ ਕਿਸ ਦਿਨ ਕਹਾ ਥਾ ਉਸਨੇ?
ਉ: ਜਿਸ ਦਿਨ ਰੁਪਿਯਾ ਲਿਆ ਉਸਨੇ, ਉਸੀ ਦਿਨ ਦੋਬਾਰਾ ਆ ਕਰ ਕਹਾ। ਉਸਨੇ ਹੀ ਸੋਚਾ ਹੋਗਾ ਕਿ
ਕੈਸੇ ਕੈਸੇ ਨਿਕਾਲਨਾ ਹੈ ਕਿਸਕੋ। ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਕੋ ਨਿਕਾਲਨਾ ਥਾ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ
ਨਿਕਾਲਨਾ ਥਾ ਔਰ ਰਾਜਗੁਰੂ ਕੋ ਨਿਕਾਲਨਾ ਥਾ। ਇਸ ਤੀਨੋਂ ਕੋ ਨਿਕਾਲਨਾ ਥਾ ਔਰ ਤੀਨੋਂ
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਸਤੀਆਂ। ਤੋ ਫ਼ਿਰ ਉਸਕੇ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ (ਯਹ ਮੁਝੇ ਪੂਰੀ ਤਰਹ ਸੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ) ਰਾਤ
ਕੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਔਰ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੋਨੋਂ ਆਏ।
ਪ੍ਰ: ਸਾਂਡਰਸ ਕੋ ਮਾਰਨੇ ਕੇ ਬਾਦ ਯਾ ਪਹਿਲੇ?
ਉ: ਮਾਰਨੇ ਕੇ ਬਾਦ। ਉਸੀ ਦਿਨ ਜਿਸ ਦਿਨ ਯਹ ਸਾਂਡਰਸ ਮਾਰਾ ਗਯਾ ਔਰ ਸੁਖਦੇਵ ਪੈਸੇ ਲੇ ਗਯਾ
ਔਰ ਹਮਸੇ ਕਹ ਗਯਾ ਕਿ ਆਪਕੋ ਜਾਨਾ ਪੜੇਗਾ। ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਦੂਸਰੇ ਯਾ ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਕੇ 9-00
ਬਜੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਔਰ ਉਸਕੇ ਸਾਥ ਮੇਂ ਰਾਜਗੁਰੂ ਆਏ। ਉਸ ਸਮਯ ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ
ਇਤਨੇ ਹੋਤੇ ਥੇ ਕਿ ਦੋ ਆਦਮੀ ਤੋ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਕਿਯੋਂਕਿ ਅਪਨੇ ਮਿਲਨੇ
ਵਾਲੇ ਭੀ ਜੋ ਥੇ 15-20 ਲੋਗ, ਉਨਕੇ ਪੀਛੇ ਭੀ ਦੋ ਦੋ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਹੋਤੇ ਥੇ, ਤੋ ਏਕ ਅੱਛੀ
ਖਾਸੀ ਕਤਾਰ ਲਗ ਜਾਤੀ ਥੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੋਂ ਕੀ। ਤੋ ਉਨਕੋ ਚਕਮਾ ਦੇਕਰ ਆਨਾ ਜਾਨਾ ਭੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ
ਹੋਤਾ ਥਾ। ਵਹ ਫ਼ਿਰ ਦੋਨੋਂ ਕਿਸੀ ਤਰੀਕੇ ਸੇ ਆਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਮੈਨੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਦੇਖਾ ਕਿ
ਵਹ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਗੈਰਾ ਸਾਫ਼ ਕੀਏ ਹੂਏ ਥਾ ਔਰ ਹੈਟ ਪਹਿਨੇ ਹੂਏ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਇਸਸੇ ਪਹਿਲੇ ਵੋ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰਖਤੇ ਥੇ?
ਉ: ਜੀ ਹਾਂ, ਵੋਹ ਰਖਤੇ ਥੇ। ਵੋ ਅਸਲ ਮੇਂ ਇਨਹੋਨੇਂ ਸਾਂਡਰਸ ਕੇ ਲਿਏ ਹੀ ਅਪਨਾ ਯੇ ਭੇਸ
ਬਾਨਾਯਾ ਥਾ। ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਇਨਕੋ ਪਹਿਚਾਨਨਾ ਹੈ? ਤੋ ਮੈਂ ਕਯਾ ਕਹਤੀ? ਮੈਨੇ ਕਹਾ
ਭਾਈ ਮੈਨੇ ਤੋ ਨਹੀਂ ਪਹਿਚਾਨਾ। ਮੈਂ ਉਸਕੋ ਭੀ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੀ ਥੀ ਰਾਜਗੁਰੂ ਕੋ। ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ
ਕਹਿਨੇ ਲਗਾ, “ਵਹੀ ਜਾਟੂ ਹੈਗਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਗਤਰੇ ਖੁਆਏ ਸੀ।” ਰੋਜ਼ ਆਤਾ ਥਾ ਨਾ ਘਰ ਤੋ ਕੁਛ
ਨਾ ਕੁਛ ਡਰਾਈ ਫਰੂਟ ਥਾ, ਅਗਰ ਖਾਨਾ ਖਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਤੋ ਖਾਨਾ ਹੀ ਖਿਲਾ ਦੀਆ ਸਾਥ ਮੇਂ। ਤੋ
ਕਹਿਨੇ ਲਗੇ ਯੇ ਵਹੀ ਹੈ। ਤੋ ‘ਜਾਟ’ ਜਬ ਉਸਨੇ ਕਹਾ ਤੋ ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਈ। ਤੋ ਵਹ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ)
ਹੰਸ ਪੜਾ ਔਰ ਜਬ ਵੋ ਹੰਸਾ ਤੋ ਮੈਂ ਏਕਦਮ ਉਸਕੀ ਹੰਸੀ ਸਮਝ ਗਈ। ਖ਼ੈਰ ਖਾਨਾ ਵਗੈਰਾ ਬਨਾ ਔਰ
ਖਾਨਾ ਖਿਲਾਯਾ ਗਯਾ ਉਨਕੋ। ਰਾਤ ਕੋ ਵਹੀਂ ਸੋਏ ਸਬ ਲੋਗ। ਸੁਖਦੇਵ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਤੋ ਰਾਜਗੁਰੂ
ਜੋ ਹੈ ਵਹ ਨੌਕਰ ਬਨਕੇ ਆਯਾ ਥਾ ਸਾਹਬ ਕਾ। ਫ਼ਟੀ ਹੂਈ ਦਰੀ ਮੇਂ ਕੁਛ ਲਪੇਟਾ ਹੂਆ ਔਰ ਨੌਕਰੋਂ
ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੂਏ ਥੇ ਉਸਨੇ। ਔਰ ਯੇ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਾ ਯਹ ਸਾਹਿਬ ਬਨੇ ਹੂਏ ਥੇ।
ਯਾਨਿ ਕਿ ਜਬ ਭੀ ਮੁਝੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਯੇਹ ਚੀਜ਼ ਯਾਦ ਆਤੀ ਹੈ ਤੋ ਬੁਰਾ ਲਗਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ
ਸਿੰਘ ਔਰ ਸੁਖਦੇਵ ਕੋ ਤੋ ਹਮਨੇ ਬੜੀ ਖ਼ਾਤਰਦਾਰੀ ਸੇ ਖਾਨਾ ਖਿਲਾਯਾ ਔਰ ਉਸਕੋ (ਰਾਜਗੁਰੂ ਕੋ)
ਨੌਕਰੋਂ ਕੀ ਤਰਹ ਉਠਾ ਕਰ ਏਕ ਪਲੇਟ ਮੇਂ ਭੇਜ ਦਿਆ ਥਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮਯ ਵਹ ਨੌਕਰ ਕੇ ਵੇਸ਼
ਮੇਂ ਥਾ। ਉਸ ਸਮਯ ਦਿਮਾਗ ਮੇਂ ਇਤਨੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਰਹੀ ਥੀ ਕਿ ਯਹ ਸੋਚਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਜਾ
ਸਕਤਾ ਥਾ ਕਿ ਯਹ ਭੀ ਕੋਈ ਅਪਨਾ ਆਦਮੀ ਹੋਗਾ। ਖ਼ੈਰ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਸੁਬਹ ਕੋਈ ਗਾੜੀ ਚਲਤੀ ਥੀ ਔਰ
ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਟਿਕਟ ਖ਼ਰੀਦ ਰਖੇ ਥੇ। ਤੋ ਸੁਬਹ ਤੜਕੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੋਂ ਕੇ ਆਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਹਮ
ਇਧਰ ਉਧਰ ਸੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਟਾਂਗੇ ਸੇ ਗਏ ਥੇ ਸ਼ਾਇਦ।
ਪ੍ਰ: ਹਾਂ ਤੋ ਆਪਕੋ ਕਹਾ ਗਯਾ ਥਾ ਕਿ ਸਾਥ ਚਲਨਾ ਹੈ ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਨੇ ਕੇ ਲਿਏ?
ਉ: ਹਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਯੇ ਨਹੀਂ ਬਤਲਾਯਾ ਗਯਾ ਥਾ ਕਿ ਕਲਕੱਤਾ ਜਾਨਾ ਹੈ। ਟਿਕਟ ਭੀ ਉਸ (ਸੁਖਦੇਵ)
ਨੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਥੇ। ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ ਮੇਂ ਮੈਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਔਰ ਮੇਰਾ ਲੜਕਾ ਬੈਠੇ ਔਰ ਨੌਕਰੋਂ ਕੇ
ਉਸਮੇਂ ਰਾਜਗੁਰੂ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਅਬ ਮੁਝੇ ਯੇਹ ਠੀਕ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭੀ ਥੇ ਕਿ ਨਹੀਂ ਥੇ
ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੇ ਕਭੀ ਇਸ ਬਾਤ ਪਰ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਬਾਦ ਮੇਂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਪੜ੍ਹਾ ਕਿ
ਆਜ਼ਾਦ ਭੀ ਰਾਮ ਨਾਮੀ ਦੁਪੱਟਾ ਪਹਿਨ ਕਰ ਉਸੀ ਗਾੜੀ ਸੇ ਨਿਕਲੇ ਥੇ। ਜੋ ਭੀ ਇਸ ਸਮਯ ਉਨਸੇ
ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਯਹ ਦੂਸਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ।
ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ ਹਮ ਲੋਗ ਵਹਾਂ ਸੇ ਨਿਕਲੇ। ਹਮੇਂ ਲਖਨਊ ਆਨਾ ਪੜਾ ਔਰ ਯਹਾਂ ਸੇ ਗਾੜੀ ਬਦਲਨੀ
ਪੜ੍ਹੀ।
ਪ੍ਰ: ਆਪ ਫ਼ਿਰ ਲਖਨਊ ਕਯੋਂ ਠਹਿਰੇ?
ਉ: ਯਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਬਤਾ ਸਕਤੀ ਕਿ ਕਿਉਂ? ਯਹਾਂ ਹਮ ਲੋਗ ਉਤਰੇ ਔਰ ਕਈ ਘੰਟੇ ਰੁਕੇ ਔਰ ਸ਼ਾਮ
ਕੋ ਜੋ ਮੇਲ ਜਾਤੀ ਹੈ ਸੁਬਹ, ਕੋਈ ਭੀ ਗਾੜੀ ਜਾਤੀ ਹੋਗੀ ਸ਼ਾਮ ਕੋ, ਸਿਆਲਦਾ ਜਾਤੀ ਹੈ ਯਾ ਔਰ
ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਗਾੜੀ ਸੇ ਹਮ ਗਏ। ਯਾ ਤੋ ਉਨ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਸੋਚਾ ਹੋਗਾ ਕਿ ‘ਡਾਇਰੈਕਟ’
ਟਿਕਟ ਨਾ ਲਿਯਾ ਜਾਏ।
ਪ੍ਰ: ਦਿਨ ਬਿਤਾਨੇ ਕੇ ਲਿਯੇ ਤਾਂ ਕਿ ਰਾਤ ਰਾਤ ਕੋ ਸਫ਼ਰ ਕਿਯਾ ਜਾਏ?
ਉ: ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਸੀਧਾ ਟਿਕਟ ਨਾ ਲਿਯਾ ਜਾਏ ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਤੋ ਹਮੇਂ ਘੇਰੇ ਹੂਏ ਥੇ।
ਲਖਨਊ ਆਕਰ, ਵਹਾਂ ਸੇ ਦੋ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉਠਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈਂ ਤੋ ਅਲੱਗ ਬਾਤ ਹੈ। ਯਹਾਂ ਸੇ ਫ਼ਿਰ
ਹਮ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਕਲਕੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਦੇਵੀ ਥੀ, ਉਨਕੋ ਤਾਰ ਦੀਯਾ।
ਪ੍ਰ: ਵਹਾਂ ਆਪ ਕਿਤਨੇ ਦਿਨ ਠਹਿਰੇ?
ਉ: ਏਕ ਹਫ਼ਤਾ ਠਹਿਰੇ। ਕਲਕੱਤਾ ਕਾਂਗਰਸ ਸੈਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ ਉਸੀ ਕਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਂਨਾ
ਚਾਹਤੇ ਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਵਹਾਂ ਕੇ ਲੋਗੋਨ ਸੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨੇ ਮੇਂ। ਵਹ ਦਿਨ ਭਰ ਤੋ
ਮਿਕਸਚਰ ਕੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਲੇਕਰ ਚਾਰਪਾਈ ਪਰ ਪੜਾ ਰਹਿਤਾ ਥਾ ਕਿ ਬੀਮਾਰ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਹਮਾਰਾ ਜੋ
ਖਾਨਾ ਆਏ ਸਾਰਾ ਹੀ ਖਾ ਜਾਤਾ ਥਾ। ਏਕ ਬੇਚਾਰਾ ਸਰਦਾਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਥਾ ਵਹ ਅਪਨੇ ਸਾਥ ਸ਼ੱਕਰ
ਔਰ ਘੀ ਲੇ ਗਯਾ ਏਕ ਟੀਨ। ਵਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਿਕਾਲੇ ਅੰਦਰ ਸੇ ਮਾਰਵਾੜੀਓਂ ਕੀ ਰੋਟੀ ਕੇ ਸਾਥ
ਖਾਤਾ ਥਾ ਖ਼ੂਬ। ਦਿਨ ਮੇਂ ਵਹ ਬੀਮਾਰ ਰਹਤਾ ਔਰ ਰਾਤ ਕੋ ਚੱਕਰ ਲਗਾਤਾ ਥਾ, ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਮਿਲਤਾ
ਜੁਲਤਾ ਥਾ, ਬੀਮਾਰੀ ਕਾ ਤੋ ਮਾਤਰ ਕਾਰਣ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਆਪ ਕਹਾਂ ਗਏ ਕਲਕੱਤੇ ਸੇ?
ਉ: ਉਸ ਕੇ ਬਾਦ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਚਲੀ ਗਈ ਔਰ ਯੇਹ ਸਬ ਲੋਗ ਅਲਗ ਅਲਗ ਆਏ।
ਪ੍ਰ: ਕਿਆ ਆਪਕੇ ਪਤੀ ਭੀ ਆਪਕੇ ਸਾਥ ਆਏ?
ਉ: ਨਹੀਂ, ਵਹ ਤੋ ਕਹੀਂ ਔਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਆਗਰੇ ਗਏ ਯਾ ਲਾਹੌਰ ਗਏ, ਯਹ ਮੁਝੇ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।
ਕਿਉਂਕਿ ਹਮ ਲੋਗ ਏਕ ਦੂਸਰੇ ਕੋ ਬਤਾਤੇ ਨਹੀਂ ਥੇ, ਯਹ ਬਾਤੇਂ।
ਪ੍ਰ: ਆਪ ਯਹ ਬਤਾਏਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪਰ ਉਸ ਸਮਯ ਕਮਿਊਨਿਸਟੋਂ ਕਾ ਅਸਰ ਥਾ ਯਾ ਕਿ ਕੌਮੀ
ਲਹਿਰ ਕਾ?
ਉ: ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਸ ਸਮਯ ਤਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਮੇਂ ਇਤਨੀ ਪਾਪੂਲਰ ਨਹੀਂ ਥੀ ਪਰ
ਲਿਟਰੇਚਰ ਕਾ ਅਸਰ ਜ਼ਰੂਰ ਥਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਨਹੋਂਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨੀ ਥੀ, ਇਸਕਾ (ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ
ਕਾ) ਅਸਰ ਜ਼ਰੂਰ ਥਾ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਜੈਸੇ ਮੇਰਠ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਨਸਪੀਰੇਸੀ ਹੂਈ ਵਹ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਥੀ।
ਪ੍ਰ: ਕੋਈ ਔਰ ਬਾਤ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਮੁਤੱਲਿਕ ਜਾਨਤੀ ਹੋ?
ਉ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਮੁਤਲਿਕ ਤੋ ਸਭੀ ਬਾਤੇਂ ਮਾਲੂਮ ਹੈਂ।
ਪ੍ਰ: ਨਹੀਂ, ਜੋ ਆਪਕੋ ਜ਼ਾਤੀ ਤੌਰ ਪਰ ਪਤਾ ਹੋ?
ਉ: ਮੇਰਾ ਅਪਨਾ ਉਨਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਜੋ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਵਹ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਹਮ ਭਾਸ਼ਣ ਵਾਸ਼ਣ ਤੋ ਬਹੁਤ
ਸੁਨਤੇ ਹੈਂ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਅਗਰ ਜਿਸ ਤਰਹ ਸੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲ ਸਕਤੇ ਥੇ ਯਾ ਜਬ ਕੋਰਟ ਯਾ
ਕਚਹਿਰੀ ਮੇਂ ਜਾਤੇ ਥੇ ਵਹ ਉਨਕਾ ਏਕ ਅਪਨਾ ਹੀ ਤਰੀਕਾ ਥਾ। ਹਮੇਂ ਯਹ ਦੁਖ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਗਤ
ਸਿੰਘ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋ ਉਸੀ ਕਾਮ ਕੇ ਲਿਏ ਹੀ ਬਨਾ ਥਾ। ਏਕ ਦੋ ਔਰ ਛੋਟੀ
ਸੀ ਬਾਤੇਂ ਬਤਾ ਦੂੰ ਉਨਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਜਬ ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਆਤਾ ਥਾ, ਹਮਾਰਾ ਮਕਾਨ ਇਸ
ਤਰੀਕੇ ਸੇ ਬਨਾ ਥਾ, ਤੀਨ ਮਾਕਨ ਥੇ ਹਮਾਰੇ, ਦੋ ਕਿਰਾਏ ਪਰ ਥੇ ਔਰ ਏਕ ਮੇਂ ਹਮ ਰਹਿਤੇ ਥੇ।
ਨੀਚੇ ਬੈਠਕ ਥੀ। ਖਾਨਾ ਬਨਾਨੇ ਕੀ ਜਗਹ ਊਪਰ ਥੀ ਔਰ ਬੈਡਰੂਮ ਭੀ ਊਪਰ ਥੇ। ਤੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
ਆਯਾ ਨੀਚੇ। ਨੀਚੇ ਏਕ ਤਖ਼ਤਾ ਪੜਾ ਰਹਿਤਾ ਥਾ ਜਿਸ ਪਰ ਨੌਕਰ ਬੈਠਤੇ ਥੇ, ਤੋ ਉਸਨੇ ਉਸ ਤਖ਼ਤ
ਪਰ ਪੈਰ ਰਖੇ ਔਰ ਖੜਾ ਥਾ। ਉਸਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਯਾ ਸ਼ਾਇਦ ਘੰਟੀ ਬਜਾਈ ਤੋ ਮੈਨੇ ਊਪਰ ਸੇ ਦੇਖਾ
ਔਰ ਕਹਾ, “ਕੌਨ ਹੈ?” ਉਸਨੇ ਕਹਾ, “ਭਗਤ ਸਿੰਘ”। ਮੈਨੇ ਕਹਾ ਨਹੀਂ, ‘ਵਹ ਬਾਹਰ ਗਯਾ ਹੂਆ
ਹੈ।’ (ਪਤੀ ਭਗਵਤੀਚਰਣ-ਸੰ) ਮੈਂ ਤੋ ਯੇਹ ਕਹ ਕਰ ਲੌਟ ਗਈ ਲੇਕਿਨ ਵਹ ਖੜਾ ਰਹਾ। ਜੇਬ ਮੇਂ
ਉਸਕੀ ਸੰਗਤਰੇ ਭਰੇ ਹੂਏ ਥੇ, ਦਸ ਯਾ ਬਾਰਹ। ਵਹ ਉਸਨੇ ਵਹੀਂ ਬੈਠਕਰ ਖਾਏ ਔਰ ਸਾਰੇ ਛਿਲਕੇ
ਵਹੀਂ ਡਾਲਕਰ ਚਲਾ ਗਯਾ। ਮੈਨੇ ਤੋ ਦੇਖਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਯਹ ਤੋ ਮੁਝੇ ਬਾਦ ਮੇਂ ਪਤਾ ਚਲਾ। ਜਿਸ
ਦਿਨ ਰਾਤ ਕੋ ਵਹ ਹਮਾਰੇ ਯਹਾਂ ਆਯਾ ਔਰ ਖਾਨਾ ਖਿਲਾਯਾ ਮੈਨੇ, ਤੋ ਕਹਿਨੇ ਲਗਾ ਕਿ ‘ਹਮਕੋ
ਪੂਛਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਮ ਨੀਚੇ ਖੜੇ ਸੰਗਤਰੇ ਖਾਤੇ ਰਹੇ। ਭਗਵਤੀ ਨਹੀਂ ਥਾ ਤੋ ਹਮਕੋ ਘਰ ਮੇਂ
ਹੀ ਕਿਸੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਿਠਾਯਾ।’ ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਕੇ ਮਜ਼ਾਕ ਕਿਆ ਕਰਤੇ ਥੇ।ਏਕ ਬਾਰ ਉਸ ਸੇ ਜੇਲ੍ਹ
ਮੇਂ ਮਿਲਨੇ ਕੇ ਲਿਏ ਗਈ। ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਤੋ ਉਸਕੀ ਚਾਚੀ ਬਨਕੇ ਮਿਲਨੇ ਗਈ ਥੀ (ਅਜੀਤ
ਸਿੰਘ ਕੀ ਬੀਵੀ ਬਨ ਕੇ) ਕਿਉਂਕਿ ਔਰ ਤਰਹ ਤੋ ਜਾਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ ਥੇ। ਪਹਿਲੇ ਤੋ ਪੁਲਿਸ
ਵਾਲੋਂ ਸੇ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਯਾ। ਕਹੀਂ ਫ਼ਿਰ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਸੇ ਟਾਈਮ ਲਿਆ ਤੋ ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ
ਕਹੀਂ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਮੇਂ ਥੇ। ਤੋ ਕੱਚੀ ਸੀ ਕੋਠੜੀ ਥੀ
ਵਹਾਂ ਜਹਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬੈਠਾ ਥਾ। ਉਸਕੇ ਪੀਛੇ ਏਕ ਔਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ ਜਗਹ ਥੀ। ਵੈਸੀ ਖੁਲੀ ਥੀ
ਵਹਾਂ ਕੋਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿਨੇ ਲਗੇ, “ਚਲੋ ਪੇੜੇ ਖਾਏਂ।” ਮੈਨੇ ਕਹਾ,
“ਪੇੜੇ ਕਹਾਂ ਸੇ ਆਏ?” ਅਸਲ ਮੇਂ ਵਹ ਕੋਈ ਗੁਪਤ ਬਾਤ ਕਹਿਨਾ ਚਾਹਤਾ ਹੋਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਭਗਤ
ਸਿੰਘ ਕੇ ਲੀਏ ਬਾਹਰ ਕਾ ਏਕ ਲਿੰਕ ਥੀ। ਏਕ ਤਰੀਕੇ ਸੇ ਜਬ ਤੱਕ ਮੈਂ ਫ਼ਰਾਰ ਨਹੀਂ ਹੂਈ ਥੀ ਉਸ
ਵਕਤ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਬਹਾਰ ਕੀ ਖ਼ਬਰੇਂ ਮੁਝੇ ਅੰਦਰ ਭੇਜਨੀ ਪੜਤੀ ਥੀਂ ਔਰ ਅੰਦਰ ਕੀ ਖ਼ਬਰੇਂ ਬਾਹਰ
ਪਹੁੰਚਾਨੀ ਪੜ੍ਹਤੀ ਥੀਂ। ਤੋ ਕੋਈ ਬਾਤ ਕਹਿਨੀ ਹੋਗੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਹਮੇ। ਲੋਗੋਨ ਕੇ ਸਾਮਨੇ
ਕਹਿਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਤਾ ਹੋਗਾ। ਤੋ ਵਹ ਹਮਕੋ ਵਹਾਂ ਲੇ ਗਯਾ। ਵਹਾਂ ਏਕ ਸਟੋਵ, ਜੋ ਪਹਿਲੇ
ਜ਼ਮਾਨੇ ਮੇਂ ਥੇ ਪੀਤਲ ਕੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ, ਉਸ ਸਟੋਵ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸਨੇ ਕਿਆ ਚੀਜ਼ ਰਖੀ ਥੀ ਉਸ
ਪਰ ਤੀਨ ਚਾਰ ਪੇੜੇ ਰੱਖੇ ਥੇ। ਮੈਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਯੇ ਕਹਾਂ ਸੇ ਆ ਗਏ? ਤੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿਨੇ
ਲਗਾ, “ਦੂਧ ਮਿਲਾ, ਉਸਕੋ ਪਕਾਯਾ ਔਰ ਪੇੜੇ ਬਨ ਗਏ” ਯਹ ਜੇਲ੍ਹ ਕੀ ਫਾਂਸੀ ਕੀ ਕੋਠੜੀ ਕੀ
ਬਾਤ ਹੈ। ਜਬ ਕਿ ਉਸੇ ਫਾਂਸੀ ਕੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਚੁਕੀ ਥੀ। ਤੋ ਵੈਸੇ ਤੋ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਚੀਜ਼ ਮੁਝੇ ਯਾਦ
ਨਹੀਂ ਪੜ ਰਹੀ ਲੇਕਿਨ……………
ਪ੍ਰ: ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਹਾਂ ਕੇ ਰਹਿਨੇ ਵਾਲੇ ਥੇ?
ਉ: ਯਹ ਝਾਂਸੀ ਕੇ ਰਹਿਨੇ ਵਾਲੇ ਥੇ………। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਕੋ ਇਨਹੋਂਨੇ ਜੋ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਥੀ
ਉਸਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਯਾ ਥਾ। ਅਬ ਦੋਨੋਂ ਏਕ ਹੋ ਗਏ ਥੇ ਕਯੋਂਕਿ ਅਬ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤਫ਼ਹਿਮੀ ਨਹੀਂ
ਥੀ। ਤੋ ਇਨ ਲੋਗੋਨ ਨੇ ਯਹ ਤਹਿ ਕਿਯਾ ਕਿ ਹਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਜੇਲ੍ਹ ਸੇ ਛੁੜਾਏਂਗੇ। ਤੋ ਭਗਤ
ਸਿੰਘ ਕੋ ਜੇਲ੍ਹ ਸੇ ਛੁੜਾਨੇ ਕੇ ਲਿਏ ਕਾਫ਼ੀ ਲੋਗ ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੂਏ, ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ
ਕਰਨੇ ਕੇ ਲਿਏ। ਮੇਰੇ ਵਾਰੰਟ ਭੀ ਨਿਕਲ ਚੁਕੇ ਥੇ। ਤੋ ਮੈਂ ਭੀ ਵਹੀਂ ਕਹੀਂ ਦੋ-ਚਾਰ ਦਿਨ ਸੇ
ਛਿਪ ਕਰ ਰਹਿ ਰਹੀ ਥੀ, ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ ਹੀ। ਯਸ਼ਪਾਲ ਕੇ ਭੀ ਵਾਰੰਟ ਨਿਕਲ ਚੁਕੇ ਥੇ। ਘਰ ਹਮਨੇ
ਛੋੜ ਦਿਆ ਥਾ। ਤੋ ਹਮ ਸਬ ਲੋਗ, ਯਸ਼ਪਾਲ ਥੇ, ਧਨਵੰਤਰੀ ਥੇ ਹਮਾਰੇ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਵਾਰੰਟ ਇਕੱਠੇ
ਹੀ ਨਿਕਲੇ ਥੇ। ਹਮ ਲੋਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਕਾਮ ਮੇਂ ਹੀ ਲਗੇ ਰਹਿਤੇ ਥੇ ਔਰ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ
ਰਖ਼ਤੇ ਥੇ ਕਿ ਹਮਾਰੀ ਬਾਰੀ ਕਬ ਆਤੀ ਹੈ।
ਤੋ ਕੁਛ ਮਾਲੂਮ ਹੂਆ ਹਮੇਂ ਕਯੋਂਕਿ ਪੁਲਿਸ ਮੇਂ ਕੁਛ ਅਪਨੇ ਭੀ ਤੋ ਆਦਮੀ ਹੋਤੇ ਥੇ। ਤੋ
ਹਮੇਂ ਯਹ ਮਾਲੂਮ ਹੋ ਗਯਾ ਕਿ ਹਮਾਰੇ ਵਾਰੰਟ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹੈਂ ਔਰ ਹਮ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਕੇ ਲਿਯੇ
ਛਿਪ ਗਏ। ਇਸੀ ਬੀਚ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ, ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੇ ਔਰ ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀਓਂ ਨੇ, ਯਹ ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ
ਕਿ ਕੋਈ ਮੀਟਿੰਗ ਵੀਟਿੰਗ ਕਰ ਕੇ ਤਹ ਕਿਯਾ ਯਾ ਕੈਸੇ ਕਿਯਾ।
ਪ੍ਰ: ਆਪਕੇ ਪਤੀ ਕਬ ਲਾਹੌਰ ਆਏ?
ਉ: ੳਸੀ ਵਕਤ। ਬੀਚ ਬੀਚ ਮੇਂ ਆਤੇ ਭੀ ਰਹਤੇ ਥੇ। ਠਹਿਰਤੇ ਕਹੀਂ ਔਰ ਥੇ ਪਰ ਆਤੇ ਜਾਤੇ
ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਤੋ ਜਬ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਛੁੜਾਨੇ ਕੀ ਬਾਤ ਹੂਈ ਤੋ ਸਬ ਇਕੱਠੇ ਹੂਏ। ਆਜ਼ਾਦ ਭੀ ਥੇ,
ਵਾਸ਼ਪਾਇਨ ਭੀ, ਸਬ ਆ ਗਏ। ਹਮਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਰੋਡ ਪਰ ਏਕ ਕੋਠੀ ਲੀ ਥੀ ਕਿਰਾਏ ਪਰ। ਜੋ ਕੋਠੀ
ਹਮਨੇ ਕਿਰਾਏ ਪਰ ਲੀ ਥੀ ਉਸਕੇ ਆਧੇ ਹਿੱਸੇ ਮੇਂ ਕੋਈ ਇੰਜੀਨਅਰ ਰਹਿਤਾ ਥਾ। ਤੋ ਵਹਾਂ ਯਹ
ਮਹਿਸੂਸ ਕਿਆ ਗਯਾ ਕਿ ਅਗਰ ਸਿਰਫ਼ ਮਰਦ ਲੋਗ ਹੀ ਯਹਾਂ ਰਹੇਂਗੇ ਤੋ ਲੋਗ ਕਹੇਂਗੇ ਯਹ ਕਿਸ
ਕਿਸਮ ਕੇ ਲੋਗ ਆ ਬਸੇ ਹੈਂ। ਤੋ ਫ਼ਿਰ ਹਮਨੇ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਜੀ ਕੋ ਭੀ ਬੁਲਾ ਲਿਯਾ ਕਲਕੱਤੇ ਸੇ। ਵਹ
ਨੌਕਰੀ ਛੋੜ ਕਰ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਤੋ ਵੈਸੇ ਹੀ ਘਰ ਛੋੜ ਚੁਕੀ ਥੀ। ਤੋ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਔਰਤੇਂ ਵਹਾਂ
ਹੋ ਗਈਂ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪਨੇ ਨੌਕਰੀ ਭੀ ਛੋੜ ਦੀ ਹੋਗੀ?
ਉ: ਵਹ ਤੋ ਅਪਨੇ ਆਪ ਹੀ ਛੂਟ ਗਈ ਥੀ। ਤੋ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਭੀ ਉਸਮੇਂ ਚਲੇ ਗਏ ਅਪਨਾ ਵੇਸ਼ ਬਦਲ
ਕੇ। ਉਸੀ ਮੇਂ ਆਜ਼ਾਦ, ਉਸੀ ਮੇਂ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ, ਉਸੀ ਮੇਂ ਯਸ਼ਪਾਲ, ਸਬ ਲੋਗ ਉਸੀ ਮੇਂ ਹੀ
ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਤੋ ਅਬ ਯੋਜਨਾ ਯਹ ਬਨੀ ਕਿ ਇਸ ਲੋਗੋਨ ਕੋ ਛੁੜਾਨਾ ਹੈ। ਤੋ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਮੈਸੇਜ
ਭੇਜਨੇ ਕਾ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਤੋ ਨਿਕਾਲਾ ਹੋਗਾ ਇਨਹੋਂਨੇ। ਬਹਰਹਾਲ ਯਹ ਤਹ ਹੂਆ ਕਿ ਹਮਾਰੇ ਦੋ
ਆਦਮੀ ਲਾਅਨ ਮੇਂ ਬੈਠਕਰ ਤਾਸ਼ ਖੇਲੇਂਗੇ, ਔਰ ਯਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਾ ਹੀ ਬਨਾਯਾ ਹੂਆ
ਥਾ, ਕਯੋਂਕਿ ਹਮ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਾ ਹੀ ਲੇਤੇ ਥੇ ਬਾਹਰ। ਤੋ ਹਮਾਰੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ
ਕੈਦੀਯੋਂ ਨੇ ਭੂਖ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਰਖੀ ਥੀ। ਭੂਖ ਹੜਤਾਲ ਤੋ ਜਾਨ ਬੂਝ ਕਰ ਹੀ ਕਰਤੇ ਥੇ ਕਯੋਂਕਿ
ਇਸ ਬਾਤ ਮੇਂ ਪਬਲੀਸਿਟੀ ਹੋਤੀ ਥੀ, ਛੇੜਾ ਛਾੜੀ ਭੀ ਹੋਤੀ ਥੀ। ਤੋ ਵਹ ਭੂਖ ਹੜਤਾਲ ਕਿਯੇ
ਹੂਏ ਥੇ ਤੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਨਕੋ ਮਨਾਨੇ ਕੇ ਲਿਯੇ ਜਾ ਰਹਾ ਥਾ ਕਿ ਭਾਈ ਤੁਮ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਲੋ।
ਵਕੀਲੋਂ ਨੇ ਕਹਾ, ਸਬਨੇ ਕਹਾ ਤੋ ਯਹ ਤਹ ਹੂਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਾਕਰ ਉਨਕੋ ਨੇਤਾ ਕੇ ਤੌਰ ਪਰ
ਮਨਾਏਗਾ ਕਿ ਅਬ ਤੋੜ ਦੋ, ਹਮਾਰੀ ਮਾਂਗੇ ਪੂਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈਂ।
ਤੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਹਾਂ ਸੇ ਨਿਕਲੇਗਾ ਬੋਸਟਲ ਜੇਲ ਸੇ, ਜੋ ਸਬ ਲੋਗ ਸਜ਼ਾ ਪਾਏ ਹੂਏ ਥੇ ਵਹ ਤੋ
ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਮੇਂ ਔਰ ਜਿਨ ਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲ ਰਹਾ ਥਾ ਵਹ ਬੋਸਟਲ ਜੇਲ ਮੇਂ ਥੇ। ਥੋੜਾ ਫ਼ਾਸਲਾ
ਥਾ ਬੀਚ ਔਰ ਇਸੀ ਕੇ ਆਗੇ ਹਮਾਰੀ ਕੋਠੀ ਥੀ ਔਰ ਵਹਾਂ ਸਾਮਨੇ ਲਾਨ ਮੇਂ ਬੈਠਕਰ ਹਮਾਰੇ ਚਾਰ
ਆਦਮੀ ਤਾਸ਼ ਖੇਲੇਂਗੇ। ਆਦਮੀਯੋਂ ਕੀ ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਵਜਹ ਸੇ
ਪੰਜਾਬ ਮੇਂ ਤੋ ਐਸੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆ ਗਈ ਥੀ ਕਿ ਜੋ ਬੜੇ ਬੜੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਥੇ ਵੋਹ ਲੋਗ ਖ਼ੁਦ
ਪੈਸਾ ਦੇਤੇ ਥੇ। ਅਬ ਹਮਕੋ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਥੀ ਕਿ ਡਾਕਾ ਵਗੈਰਾ ਡਾਲੇਂ ਯਾ ਕੁਛ
ਕਰੇਂ, ਹਮਕੋ ਪੈਸੇ ਮਿਲਤੇ ਥੇ ਹਰ ਤਰਹ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਤੀ ਥੀ।
ਖ਼ੈਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਛੁੜਾਨੇਂ ਮੇਂ, ਵਹ ਜਬ ਬੋਸਟਲ ਜੇਲ ਸੇ ਨਿਕਲੇਗਾ ਤੋ ਵਹ ਲੋਗ ਜੋ ਤਾਸ਼
ਖੇਲ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਸੀਟੀ ਬਜਾਏਂਗੇ ਯਾ ਕਿਸੀ ਤਰਹ ਕਾ ਭੀ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜੋ ਉਨਹੋਂਨੇ ਰਖਾ ਹੋਗਾ,
ਕਰੇਂਗੇ। ਔਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਬ ਬੈਠ ਰਹਾ ਹੋਗਾ ਯਾ ਕਯਾ ਹੈ ਮੁਝੇ ਪੂਰੀ ਡੀਟੇਲਜ਼ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ
ਤੋ ਉਸ ਵਕਤ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਵਗੈਰਾ ਅਪਨੀ ਕਾਰ ਲੇਕਰ ਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਜਾਏਂਗੇ ਔਰ ਅਟੈਕ ਕਰੇਂਗੇ। ਦੋ
ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਪੀਛੇ ਰਹੇਂਗੇ ਜਿਨਕੇ ਪਾਸ ਬੰਬ ਭੀ ਹੋਂਗੇ। ਤੋ ਅਟੈਕ ਮੇਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਤੋ
ਹੋਤੇ ਹੀ ਹੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲੋਂ ਕੇ ਸਾਥ, ਤੋ ਉਨਕੋ ਰੋਕੇਂਗੇ। ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ ਥੀ ਹਮਾਰੀ ਯੋਜਨਾ।
ਮਗਰ ਹੂਆ ਯਹ ਕਿ ਜਬ ਵਹ ਬੰਬ ਬਨਕੇ ਆਗਰੇ ਸੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤੋ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਯਹ ਕਹਿਨੇ ਲਗੇ ਕਿ
ਇਨਕੋ ਪਹਿਲੇ ਦੇਖਨਾ ਚਾਹੀਏ ਤਜਰਬਾ ਕਰਕੇ ਕਿ ਠੀਕ ਭੀ ਹੈ ਯਾ ਨਹੀਂ। ਤੋ ਏਕ ਦਿਨ ਬਸ ਵਹ
ਦੁਪਹਿਰ ਕੋ ਖਾਨੇ ਕੇ ਬਾਦ………
ਪ੍ਰ: ਕਯਾ ਵੋ ਜੋ ਸਕੀਮ ਥੀ ਉਸਸੇ ਪਹਿਲੇ ਕਿਆ ਹੂਆ?
ਉ: ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ। ਰਿਹਰਸਲ ਤੋ ਰੋਜ਼ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ, ਲੋਗ ਜਾਤੇ ਥੇ, ਬੈਠਤੇ ਥੇ ਕਿ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਉਠ
ਨਾ ਜਾਏ। ਵੋਹ ਤੋ ਅਕਸਰ ਸਾਈਡ ਬਾਈ ਸਾਈਡ ਚਲ ਰਹਾ ਥਾ ਮਗਰ ਜੋ ਦਿਨ ਤਯ ਕਿਯਾ ਥਾ ਵੋ ਦਿਨ
ਨਹੀਂ ਥਾ। ਯਹ ਤੋ ਉਨਹੋਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਹਮ ਚਲਕਰ ਪਹਿਲੇ ਤਜਰਬਾ ਕਰ ਲੇਂ ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ,
ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਵਾਸ਼ਪਾਇਨ, ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਯਹ ਦੂਸਰਾ ਹੈ………
ਪ੍ਰ: ਕਯਾ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਦੋ ਥੇ?
ਉ: ਹਾਂ, ਦੋ ਥੇ।
ਪ੍ਰ: ਪਹਿਲਾ ਕੌਨ ਥਾ?
ਉ: ਯਹ ਜਿਸਕਾ ਅਭੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਜਿਸਕੋ ਫ਼ਾਂਸੀ ਹੂਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇ ਸਾਥ।
ਪ੍ਰ: ਯਹ ਕਹਾਂ ਕੇ ਰਹਿਨੇ ਵਾਲੇ ਥੇ?
ਉ: ਯਹ ਲਾਇਲਪੁਰ ਕਾ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਯਾਨਿ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਹੀ ਥੇ।
ਉ: ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਕਾ ਹੀ ਥਾਂ ਲੇਕਿਨ ਖ਼ਤਰੀ ਥਾ, ਥਾਪੜ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਇਨਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਿਆ ਕਾਮ ਕਰਤੇ ਥੇ?
ਉ: ਇਨਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਹੀਂ ਥੇ। ਇਨਕੇ ਚਾਚਾ ਥੇ ਜੋ ਬਿਜ਼ਨੈਸ ਕਰਤੇ ਥੇ ਔਰ ਮਾਂ ਥੀ। ਯਹ ਖ਼ੁਸ਼
ਨਹੀਂ ਥਾ ਅਪਨੇ ਘਰ ਮੇਂ। ਯਹ ਜਬ ਪਾਰਟੀ ਮੇਂ ਆਯਾ ਤੋ ਹਮ ਸਬ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਭੇੜਤਾ ਥਾ, ਆਦਮੀ
ਬਹੁਤ ਬੜੀਆ ਥਾ, ਲੇਕਿਨ ਭੇੜਤਾ ਥਾ ਲੜਤਾ ਥਾ ਵਹ ਇਸ ਲਿਏ ਕਿ ਵੋਹ ਅਪਨੇ ਘਰ ਮੇਂ ਬਹੁਤ
ਦੁਖੀ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਕੈਸੇ ਦੁਖੀ ਥਾ, ਕਯੋਂ ਥਾ?
ਉ: ਘਰ ਕਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ।
ਪ੍ਰ: ਦੂਸਰਾ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਕੌਨ ਥਾ?
ਉ: ਦੂਸਰਾ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਏਕ ਔਰ ਥਾ ਜੋ ਡੀ: ਏ: ਵੀ ਕਾਲਜ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਤਾ ਥਾ। ਜਿਸਨੇ ਹਮ ਸਬ
ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਸਾਥ, ਯਸ਼ਪਾਲ ਕੇ ਸਾਥ, ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਕੇ ਸਾਥ ਮੇਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੋੜੀ ਥੀ, ਯਹ ਵਹ
ਥਾ, ਉਸਕੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਪ੍ਰ: ਵਹ ਕਹਾਂ ਕੇ ਰਹਨੇ ਵਾਲੇ ਥੇ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ?
ਉ: ਯਹ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਹੌਰ ਕਾ ਰਹਿਨੇ ਵਾਲਾ ਥਾ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਹਾਂ ਵਹ ਤਜਰਬੇ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਚਲ ਰਹੀ ਥੀ………
ਉ: ………ਹਾਂ ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਕੋ ਔਰ ਵਾਸ਼ਪਾਇਨ ਕੋ ਸਾਥ ਲੇਕਰ ਦੁਪਹਿਰ ਕੇ 1-00 ਬਜੇ ਕੇ
ਕਰੀਬ ਰਾਵੀ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਰ ਗਏ। ਵਹ ਬੰਬ ਕੀ ਕੋਈ ਪਿਨ ਗਲਤ ਥੀ ਜੋ ਢੀਲੀ ਥੀ, ਵਹੀਂ ਫ਼ਟ
ਗਯਾ। ਔਰ ਫ਼ਟਨੇ ਸੇ ਸਾਰਾ ਊਪਰ ਪੜ ਗਯਾ। ਵੈਸੇ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਡਾਕਟਰੋਂ ਕਾ ਭੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ
ਕਿਯਾ ਹੂਆ ਥਾ, ਫ਼ਸਟ ਏਡ ਕਾ ਭੀ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਥਾ। ਡਾਕਟਰ ਮੌਜੂਦ ਥੇ, ਫ਼ਸਟ ਏਡ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਅਭੀ
ਤੋ ਕੋਈ ਐਸਾ ਕੋਈ ਐਕਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ ਕਿ ਹਮ ਲੋਗ ਉਸ ਕੇ ਲਿਯੇ ਏਕ ਦਮ ਸੇ ਤੈਯਾਰ
ਹੋਤੇ। ਤੋ ਖ਼ੈਰ ਉਸਮੇਂ ਯਹ ਹੂਆ ਕਿ ਵੋਹ ਬੰਬ ਫ਼ਟ ਗਯਾ ਤੋ ਸੁਖਦੇਵ ਆਯਾ ਘਰ ਮੇਂ ਤੋ ਉਸਨੇ
ਬਤਾਯਾ………।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਕਯਾ ਵਹ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਪਰ ਪੜ ਗਯਾ ਥਾ?
ਉ: ਹਾਂ, ਊਪਰ ਪੜ ਗਯਾ ਥਾ। ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਜੋ ਥਾ ਇਸਕੇ ਪੈਰ ਮੇਂ ਭੀ ਚੋਟ ਆਈ, ਇਸਕੇ ਪੈਰ
ਮੇਂ ਭੀ ਧਸ ਗਯਾ ਥਾ। ਤੋ ਯਹ ਕਿਸੀ ਤਰਹ ਤਾਂਗੇ ਮੇਂ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਤੋ ਇਸਨੇ ਘਰ ਆਕਰ ਇਤਲਾਹ
ਦੀ। ਸਬ ਲੋਗ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਧਨਵੰਤਰੀ ਜੀ ਕੋ ਬੁਲਾਇਆ ਗਯਾ। ਧਨਵੰਤਰੀ ਅਭੀ
ਬਾਹਰ ਹੀ ਰਹਿਤਾ ਥਾ। ਤੋ ਫ਼ਿਰ ਹੂਆ ਯਹ ਕਿ ਯਸ਼ਪਾਲ ਨਿਕਲੇ ਔਰ ਇਨਹੋਨੇ ਡਾਕਟਰ ਵਗੈਰਾ ਕੋ
ਢੂੰਢਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਯਾ। ਏਕ ਆਧ ਅਪਨਾ ਸਾਥੀ ਢੂੰਢਾ ਔਰ ਇਸ ਤਰਹ ਕਰਤੇ ਕਰਾਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਟਾਈਮ
ਨਿਕਲ ਗਯਾ। ਜਬ ਵਹਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਤੋ ਇਨ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਕਹਿਨੇ ਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਹ ਆਖ਼ਰੀ ਘੜੀਆਂ ਥੀ,
ਤੋ ਉਨਹੋਨੇਂ (ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੇ) ਕਹਾ ਕਿ ਅਬ ਮੁਝੇ ਬੇਕਾਰ ਲੇ ਜਾਓਗੇ, ਵਹਾਂ ਔਰ ਲੋਗ
ਫ਼ਸੇਂਗੇ, ਯਹ ਠੀਕ ਹੈ, ਮੈਂ ਤੋ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਹੀ ਰਹਾ ਹੂੰ, ਮੈਨੇ ਜੋ ਕਾਮ ਤਯ ਕਿਆ ਥਾ ਵਹ ਚਲਨਾ
ਚਾਹੀਏ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪ ਕੋ ਕਬ ਪਤਾ ਚਲਾ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ?
ਉ: ਵਹੀ ਜਬ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਆਯਾ ਵਾਪਿਸ, ਉਸਕੇ ਭੀ ਪੈਰ ਮੇਂ ਚੋਟ ਲਗੀ ਥੀ ਨਾ, ਤੋ ਵਹ ਲੌਟ
ਕੇ ਆਯਾ ਤੋ ਉਸਨੇ ਹਮ ਕੋ ਬਤਾਯਾ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪ ਭੀ ਵਹਾਂ ਗਏ?
ਉ: ਨਹੀਂ, ਹਮ ਲੋਗ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਤੀਨ ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਗਏ। ਹਮ ਲੋਗ ਇਸ ਲਿਏ ਨਹੀਂ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ
ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਵਹਾਂ ਜਾਨਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੋ ਰਾਤ ਕੋ ਤੀਨ ਚਾਰ ਬਜੇ ਆਜ਼ਾਦ,
ਧਨਵੰਤਰੀ, ਪਹਿਲੇ ਤੋ ਯਸ਼ਪਾਲ ਗਏ ਸਮਾਨ ਲੇਕਰ ਫ਼ਸਟ ਏਡ ਕਾ, ਪਰ ਅਬ ਦੇਰ ਹੋ ਚੁਕੀ ਥੀ। ਤੋ
ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਫ਼ਿਰ ਰਾਤ ਤੋ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਧਨਵੰਤਰੀ ਔਰ ਦੋ ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਔਰ (ਨਾਮ ਤੋ ਮੁਝੇ
ਯਾਦ ਨਹੀਂ), ਉਨਹੋਂਨੇ ਉਨਹੇਂ ਵਹੀਂ ਪਰ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿਯਾ।
ਪ੍ਰ: ਸਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਿਆ?
ਉ: ਸਸਕਾਰ ਵਗੈਰਾ ਜੋ ਕੁਛ ਭੀ ਕਿਆ, ਵਹੀਂ ਕਿਆ?
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਉਸ ਵਕਤ ਆਪਕਾ ਲੜਕਾ ਕਿਤਨੀ ਉਮਰ ਕਾ ਥਾ?
ਉ: ਤੀਨ ਸਾਲ ਕਾ ਹੋਗਾ।
ਪ੍ਰ: ਯਹੀ ਬੱਚਾ ਜੋ ਆਪਕੇ ਸਾਥ ਹੈ?
ਉ: ਨਹੀਂ, ਵਹ ਆਜਕਲ ਯਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਹਾਰ ਗਯਾ ਹੂਆ ਹੈ।
ਪ੍ਰ: ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਕਯਾ ਆਪ ਯਹੀਂ ਰਹੇ ਲਖਨਊ ਮੇਂ?
ਉ: ਨਹੀਂ, ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਮੈਂ ਪਕੜੀ ਗਈ। ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਫ਼ਿਰ ਹੂਆ ਯਹ ਕਿ……ਯਹ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਕਹਾਨੀ
ਹੈ।
ਪ੍ਰ: ਉਸ ਸਕੀਮ ਕਾ ਕਿਆ ਹੂਆ?
ਉ: ਵਹ ਸਕੀਮ ਤੋ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਈ। ਕੋਈ ਐਕਸ਼ਨ ਤੋ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਾ। ਉਸਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਸਾਥ
ਦੂਸਰੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜੋ ਹੂਈ ਵਹ ਯਹ ਕਿ ਯਹਾਂ ਘਰ ਮੇਂ ਦੋ ਬੰਬ ਰੱਖੇ ਹੂਏ ਥੇ ਅਲਮਾਰੀ ਮੇਂ।
ਯਸ਼ਪਾਲ ਸੋ ਰਹੇ ਥੇ ਏਕ ਕਮਰੇ ਮੇਂ, ਮੈਂ ਔਰ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਜੀ ਏਕ ਕਮਰੇ ਮੇਂ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ
ਔਰ ਬਾਕੀ ਲੋਗ ਏਕ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਥੇ। ਤੋ ਯਸ਼ਪਾਲ ਕੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਬੰਬ ਫ਼ਟ ਗਯਾ, ਪੰਖਾ ਚਲਾ ਨਾ
ਰਾਤ ਕੋ, ਮਈ ਕਾ ਮਹੀਨਾ ਥਾ ਤੋ ਪੰਖਾ ਜੈਸੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕਿਯਾ ਤੋ ਗਰਮੀ ਸੇ ਵਹ ਬੰਬ ਫ਼ਟ ਗਯਾ।
ਤੋ ਯਹ ਸਬ ਨਿਕਲ ਆਏ। ਔਰ ਜਬ ਬੰਬ ਫ਼ਟ ਗਯਾ ਤੋ ਸੋਚਾ ਕਿ ਯਹ ਸਾਥ ਵਾਲੇ ਜ਼ਰੂਰ ਇਤਲਾਹ
ਕਰੇਂਗੇ, ਬਤਲਾਏਂਗੇ ਲੋਗੋਂ ਕੋ। ਤੋ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਕੋਠੀ ਸੇ ਨਿਕਲੇ ਔਰ ਸਾਥ ਵਾਲੇ
ਇੰਜੀਅਨਰ ਕੇ ਯਹਾਂ ਗਏ। ਰਿਵਾਲਵਰ ਉਨਕੇ ਹਾਥ ਮੇਂ ਥਾ। ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕੋ
ਕਹਾ, “ਦੇਖੋ ਤੁਮ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੋ ਤੁਮ ਪੁਲਿਸ ਕੋ ਅਭੀ ਇਤਲਾਹ ਮਤ ਕਰੋ, ਆਧੇ ਘੰਟੇ ਕੇ
ਬਾਦ ਕਰਨਾ, ਹਮ ਲੋਗ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੈਂ, ਜਬ ਹਮ ਯਹਾਂ ਸੇ ਹਟ ਜਾਏਂਗੇ, ਤਬ ਇਤਲਾਹ ਕਰ ਦੇਨਾ।”
ਵਹ ਬੇਚਾਰਾ ਮਾਨ ਗਯਾ। ਸਮਾਨ ਵਗੈਰਾ ਤੋ ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਇਤਨਾ ਨਹੀਂ ਥਾ, ਹਮ ਸਬ ਲੋਗ ਜਲਦੀ
ਜਲਦੀ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਮੈਂ ਤੋ ਕੇਵਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਥੇ ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ, ਵਹੀ ਹਮ ਕੋ ਬੰਬ
ਵਗੈਰਾ ਕਾ ਮਸਾਲਾ ਬਤਾਤਾ ਥਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਵਹ ਬੇਚਾਰਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਭੀ ਹੈ ਯਾ ਨਹੀਂ, ਅਗਰ ਜ਼ਿੰਦਾ
ਹੈ ਤੋ ਕਹੀਂ ਯਹ ਬਾਤ ਉਸਕੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਾ ਜਾਏ। ਖ਼ੈਰ ਉਸਕੇ ਯਹਾਂ ਹਮਕੋ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਰਹਿਨਾ
ਪੜਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵਹਾਂ ਸੇ ਕਿਸੀ ਕਾ ਭੀ ਨਿਕਲਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਥਾ। ਫ਼ਿਰ ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਜਿਸਕੋ ਭੀ
ਕਿਸੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਰਾਸਤਾ ਮਿਲਾ ਯਹ ਹਮਕੋ ਕਿਸੀ ਕੋ ਭੀ ਨਹੀਂ ਮਾਲੂਮ, ਤੋ ਸਬ ਲੋਗ ਨਿਕਲੇ ਵਹਾਂ
ਸੇ। ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਜੀ ਕਿਸੀ ਅਪਨੀ ਸਹੇਲੀ ਕੇ ਯਹਾਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਤੋ ਕਿਸੀ ਤਰਹ ਸੇ ਕਰ ਕਰਾ ਕੇ ਹਮ
ਦਿੱਲੀ ਆਏ। ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਸਕੀਮੇਂ ਬਨਤੀ ਰਹੀ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਫ਼ਿਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਫ਼ਾਂਸੀ ਕੀ ਸਜ਼ਾ
ਹੂਈ। ਜਬ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਫ਼ਾਂਸੀ ਕਾ ਐਲਾਨ ਹੂਆ ਤੋ ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਔਰ ਲੋਗ
ਕਾਨਪੁਰ ਮੇਂ ਥੇ।
ਪ੍ਰ: ਆਪ ਕਾਨਪੁਰ ਕਬ ਗਏ ਥੇ?
ਉ: ਮੈਂ ਬਤਾਤੀ ਹੂੰ। ਤੋ ਕਾਨਪੁਰ ਮੇਂ ਜਬ ਯਹ ਹੂਆ ਤੋ ਹਮਨੇ ਭੈਯਾ ਸੇ ਕਹਾ (ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ
ਆਜ਼ਾਦ ਕ ਹਮ ਭੈਯਾ ਕਹਤੇ ਥੇ) ਕਿ ਅਬ ਤੋ ਤੁਮਹੇਂ ਕੁਛ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਏ, ਯਹ ਤੋ ਬਹੁਤ ਗ਼ਲਤ ਬਾਤ
ਹੈ ਕਿ ਯੇਹ ਫ਼ਾਂਸੀ ਲਟਕਾ ਕੇ ਹਮਾਰੇ ਇਤਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਦਮੀ ਕੋ। ਔਰ ਨਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੁਛ
ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ ਨਾ ਵੋਹ ਲੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਤੋ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸੇ ਮਿਲੀ
ਥੀ ਸਨ 1930 ਮੇਂ, ਦਿਨ ਮੁਝੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੋ ਰਾਤ ਕੇ 12 ਬਜੇ ਡਾ:
ਅੰਸਾਰੀ ਕੀ ਕੋਠੀ ਪਰ ਮਿਲੀ। ਮੈਂ ਔਰ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਜੀ ਦੋਨੋਂ ਥੀਂ ਔਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸੇ ਕਹਾ ਕਿ
ਦੇਖੋ ਆਪ ‘ਗਾਂਧੀ ਇਰਵਨ ਪੈਕਟ’ ਮੇਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹੈਂ (ਰਾਊਂਡ ਟੇਬਲ ਕਾਨਫਰੰਸ) ਆਪ ਹਮਾਰੇ ਭਗਤ
ਸਿੰਘ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਸ਼ਰਤ ਰਖੀਏ ਇਸ ਮੇਂ। ਜੈਸੇ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਕੇ ਲੋਗੋ ਕੋ ਛੁੜਾਨੇ ਕੀ ਰਖੀ
ਥੀ, ਤੋ ਹਮਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਭੀ ਰਖੀਏ। ਤੋ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਭਈ ਯਹ ਤੋ
ਹਿੰਸਾ-ਅਹਿੰਸਾ ਕਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਔਰ ਹਮ ਤੋ ਇਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰਖਤੇ। ਤੋ ਖ਼ੈਰ ਫ਼ਿਰ ਹਮਨੇ
ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਸੇ ਕਹਾ ਕਿ ਅਬ ਤੋ ਕੁਛ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਏ ਹਮੇਂ। ਤੋ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਹਮਕੋ ਬੰਬ
ਭੇਜ ਦਿਆ। ਬੰਬੇ ਜਾਕਰ ਕੇ……ਵਹਾਂ ਭੀ ਏਕ ਨੇਤਾ ਥੇ ਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ ਪੁਰਾਨੀ ਗਦਰ
ਪਾਰਟੀ ਕੇ……।
ਪ੍ਰ: ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ?
ਉ: ਹਾਂ, ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ। ਵਹ ਅਬ ਭੀ ਕਈ ਬਾਰ ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਆਏ ਹੈਂ। ਯਹ ਵਹਾਂ
ਕੇ ਨੇਤਾ ਥੇ। ਤੋ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਯਹ ਤਹ ਕਿਆ ਕਿ ਲਾਰਡ ਹੇਲੀ ਥਾ ਵਹਾਂ, ਵਹ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜਾਬ
ਕਾ ਭੀ ਗਵਰਨਰ ਰਹ ਚੁਕਾ ਥਾ ਤੋ ਹਮਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਉਸਕੋ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਯਹ ਤਹ ਕਿਆ ਗਯਾ ਕਿ
ਉਸਕੋ ਗੋਲੀ ਮਾਰੇਂਗੇ ਔਰ ਬਾਦ ਮੇਂ ਉਸਕੀ ਪਬਲਿਸਿਟੀ ਕਰੇਂਗੇ ਕਿ ਐਸਾ ਹਮਨੇ ਕਿਉਂ ਕਿਆ? ਤੋ
ਮਾਲਾਵਾਰ ਹਿਲ ਪਰ ਰਹਤਾ ਥਾ ਵਹ ਗਵਰਨਰ। ਤੋ ਸਕੀਮ ਯਹ ਬਨੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਪਾਰਸੀ ਲੇਡੀ ਕੀ
ਹੈਸੀਅਤ ਸੇ ਜਾਊਂਗੀ ਵਹਾਂ ਪਰ, ਉਸਕੋ ਅਪਨਾ ਕਾਰਡ ਪੇਸ਼ ਕਰੂੰਗੀ ਔਰ ਜਬ ਵਹ ਕਾਰਡ ਦੇਖ ਰਹਾ
ਹੋਗਾ ਉਸ ਵਕਤ ਉਸਕੋ ਦੋ ਆਦਮੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦੇਂਗੇ। ਯਹ ਬੜੀ ਸ਼ੇਖ ਚਿਲੀ ਜੈਸੀ ਬਾਤੇਂ ਲਗਤੀ
ਹੈਂ ਅਬ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਤੋ। ਲੇਕਿਨ ਸੱਚਾਈ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਹੋਤੇ ਹੀ ਐਸੇ ਥੇ ਕਾਮ। ਖ਼ੈਰ! ਤੋ ਹਮਨੇ
ਰਿਹਰਸਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੀ ਜੈਸੇ ਕਿ ਕੋਈ ਭੀ ਡਰਾਮਾ ਕਰਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਰਿਹਰਸਲ ਕੀ ਜਾਤੀ ਹੈ।
ਜੈਸੇ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਛੁੜਾਨੇ ਕੇ ਲਿਏ ਰਿਹਰਸਲ ਹੂਈ ਥੀ ਵੈਸੇ ਯਹਾਂ ਭੀ
ਰਿਹਰਸਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਈ ਔਰ ਰਿਹਰਸਲ ਕਰਨੇ ਵਾਲੇ ਐਸੇ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਥੇ ਕਿ ਵਹ ਪਹਿਲੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੋਂ
ਕੋ ਪਤਾ ਲਗ ਗਯਾ ਔਰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਕੀ ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਹੈ ਵਹ ਮਾਲਾਵਾਰ ਹਿਲ ਮੇਂ ਖੜੀ ਥੀ। ਕੋਈ
ਭੀ ਗਾੜੀ ਜਾਏ ਉਸਕਾ ਨੰਬਰ ਲਿਖਤੇ ਥੇ, ਕੋਈ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਏ ਵਹ ਪੂਛਤੇ ਥੇ। ਤੋ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ
ਵਹਾਂ ਜਾਨਾ ਸੇਫ਼ ਨਹੀਂ ਥੇ। ਤੋ ਇਤਨੇ ਮੇਂ ਮਾਲਾਵਾਰ ਹਿਲ ਸੇ ਏਕ ਗਾੜੀ ਆਈ ਔਰ ਸਿਨਮੇ ਕੇ
ਆਗੇ ਰੁਕੀ। ਉਸ ਗਾੜੀ ਮੇਂ ਬੈਠੇ ਸਬ ਲੋਗ ਤਗਮੇਂ ਵਗਮੇਂ ਲਗਾਏ ਹੂਏ, ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਹੀ ਲਗ
ਰਹੇ ਥੇ। ਰਾਤ ਕਾ ਵਕਤ ਥਾ, ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਬਜ ਚੁਕੇ ਥੇ ਘੂਮਤੇ ਘੂਮਤੇ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ ਨੇ
ਤਹਿ ਕਿਆ ਕਿ ਅਬ ਤੋ ਕੁਛ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਜਾਨਾ ਹੈ ਤੋ ਉਨਹੋਂਨੇ ਆਰਡਰ ਦਿਆ ‘ਸ਼ੂਟ’, ਤੋ ਹਮਨੇ
ਚਲਾ ਦੀ ਪਿਸਤੌਲ ਉਸੀ ਗਾੜੀ ਕੇ ਊਪਰ ਔਰ ਕੰਮਬਖ਼ਤ ਕੋਈ ਸਾਰਜੈਂਟ ਨਿਕਲਾ, ਉਸਕੇ ਏਕ ਹਾਥ ਪਰ
ਗੋਲੀ ਲਗੀ, ਏਕ ਟਾਇਰ ਫ਼ਟ ਗਯਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਆ ਹੂਆ ਲੇਕਿਨ ਵਹ ਮਰਾ ਨਹੀਂ ਔਰ ਨਾ ਹੀ ਉਸਕੋ
ਮਾਰਨੇ ਕਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਥਾ। ਤੋ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਯਹਾਂ ਆ ਗਏ ਕਾਨਪੁਰ। ਕਾਨਪੁਰ ਸੇ ਮੈਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ
ਚਲੀ ਗਈ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਫ਼ਿਰ ਪਕੜਾ ਨਹੀਂ ਉਨਹੋਂਨੇ ਕਿਸੀ ਕੋ?
ਉ: ਪਕੜਤੇ ਕੈਸੇ। ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਥਾ ਕਿਸੀ ਕੋ, ਸ਼ਾਰਦਾ ਬਹਿਨ ਹਮਾਰਾ ਨਾਮ ਥਾ। ਹਮ ਭਾਗ ਗਏ
ਵਹਾਂ ਸੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਕਾਰ ਥੀ ਅਪਨੇ ਪਾਸ। ਲੇਕਿਨ ਕੇਸ ਚਲਾ ਬਾਦ ਮੇਂ। ਕੇਸ ਯੂੰ ਚਲਾ ਕਿ
ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਮੇਂ ਥਾ। ਮੈਂ ਸੁਖਦੇਵ ਰਾਜ ਔਰ ਬੱਚੇ ਹਮਨੇ ਬਾਬਾ ਸਾਵਰਕਰ ਜੋ ਥੇ
ਉਨਕੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਦਿਆ ਥਾ ਮੈਨੇ ਔਰ ਮੈਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਹਮ ਕਿਸੀ ਕਾਮ ਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਅਗਰ
ਜਿ਼ੰਦਾ ਆ ਗਏ ਤੋ ਅਪਨਾ ਲੜਕਾ ਵਾਪਿਸ ਲੇ ਲੇਂਗੇ ਔਰ ਅਗਰ ਮਰ ਗਏ ਤੋ ਇਸ ਪਤੇ ਪਰ ਵਹਾਂ
ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਨਾ। ਖ਼ੈਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਤੋ ਆ ਗਏ ਹਮ। ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਹਮੇਂ ਵਹਾਂ ਸੇ ਨਿਕਲਨੇ ਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ
ਦਿੱਕਤ ਥੀ। ਕਲਯਾਣ ਤੱਕ ਹਮਨੇ ਟੈਕਸੀ ਕਿਰਾਏ ਪਰ ਲੀ ਔਰ ਕਲਿਆਣ ਸੇ ਆਕਰ ਕੇ ਫ਼ਿਰ ਟਿਕਟ ਲਿਆ
ਕਾਨਪੁਰ ਕਾ ਔਰ ਫ਼ਿਰ ਕਾਨਪੁਰ ਆ ਗਏ। ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਕੋ ਸਾਰੀ ਦਾਸਤਾਨ ਸੁਨਾਈ। ਫ਼ਿਰ
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਬ ਏਕ ਤਰਹ ਸੇ ਸਬ ਕਾਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਬ ਕਿਸੀ ਤਰਹ ਸੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
ਕਾਟਨੇ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਰਹਿ ਗਈ।
ਪ੍ਰ: ਯਹ ਕਬ ਕੀ ਬਾਤ ਹੈ?
ਉ: ਜਬ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋ ਫਾਂਸੀ ਹੂਈ ਹੈ ਉਸਕੇ ਬਾਦ। 1931 ਕੀ ਬਾਤ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
ਕੋ ਫਾਂਸੀ ਹੂਈ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਭੀ ਉਸੀ ਸਾਲ ਮਰੇ। ਯਹ ਫ਼ਰਵਰੀ ਕਾ ਮਹੀਨਾ ਥਾ। ਮੈਂ
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਮੇਂ ਹੀ ਥੀ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪ ਕੇ ਸੋਚਾ ਕਿ ਅਬ ਕਿਸੀ ਤਰਹ ਸੇ ਟਿਕ ਜਾਏਂ?
ਉ: ਹਾਂ, ਐਸਾ ਹੂਆ ਕਿ ਜਬ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਕੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਹੂਈ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਗੈਰਾ ਸਬ ਕੋ ਫ਼ਾਂਸੀ
ਹੂਈ ਤੀਨੋਂ ਕੋ ਔਰ ਉਧਰ ਯਹ ਆਜ਼ਾਦ ਕੀ ਭੀ ਮ੍ਰਿਤਯੂ ਹੋ ਗਈ ਫ਼ਰਵਰੀ ਮੇਂ। ਅਬ ਜੋ ਕੁਛ ਪਾਰਟੀ
ਕਾ ਸੰਗਠਨ ਥਾ ਵਹ ਬਿਖਰ ਗਯਾ। ਐਸਾ ਤੋ ਸ਼ੁਰੂ ਸੇ ਹੀ ਰਹਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਭੀ ਤੋ ਜ਼ੋਰ ਪਕੜਤੇ ਥੇ
ਯਹ ਕਾਮ ਔਰ ਕਭੀ ਰੁਕ ਜਾਤੇ ਥੇ। ਤੋ ਇਸ ਲਿਯੇ ਸਮਝ ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਆਤਾ ਥਾ ਕਿ ਕਿਆ ਕੀਯਾ ਜਾਏ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਮੇਂ ਕਰਾਸਮਿਸ ਕਾਲਜ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋ ਗਈ, ਸਪੈਸ਼ਲ ਕਲਾਸ ਮੇਂ
ਤਾਂਕਿ ਬੋਰਡਿੰਗ ਮੇਂ ਰਹਿਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਜਗਹ ਮਿਲ ਜਾਏ।
ਪ੍ਰ: ਔਰ ਆਪਕਾ ਬੱਚਾ ਕਹਾਂ ਥਾ?
ਉ: ਬੱਚਾ ਤੋ ਹਮਨੇ ਭੇਜ ਦਿਆ ਥਾ ਡਲਹੌਜ਼ੀ। ਵਹਾਂ ਡਾਕਟਰ ਮੇਲਾ ਰਾਮ ਸਿਵਿਲ ਸਰਜਨ ਥੇ ਲਾਹੌਰ
ਮੇਂ ਔਰ ਉਨਕੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਥਾ ਤੋ ਉਨਕੇ ਪਾਸ ਵਹਾਂ ਭੇਜ ਦਿਆ ਥਾ। ਸ਼ਰਤ ਯਹ ਥੀ ਕਿ ਅਗਰ
ਹਮ ਮਰ ਗਏ ਤੋ ਬੱਚਾ ਆਪਕਾ ਔਰ ਅਗਰ ਬਚ ਗਏ ਤੋ ਹਮਾਰਾ। ਖ਼ੈਰ ਉਸਕੇ ਬਾਦ ਹੂਆ ਯਹ ਕਿ ਜਬ
ਦੇਖਾ ਕਿ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹਾ ਹੈ ਤੋ ਏਕ ਬਾਬੂ ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਟੰਡਨ ਥੇ ਜੋ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਕੇ ਜੋ
ਸਪੀਕਰ ਰਹ ਚੁਕੇ ਹੈਂ।
ਪ੍ਰ: ਤੋ ਆਪ ਟੰਡਨ ਜੀ ਕੇ ਪਾਸ ਗਈਂ?
ਉ: ਹਾਂ, ਟੰਡਨ ਜੀ ਨੇ ਮੁਝ ਸੇ ਕਹਾ ਕਿ ਦੇਖੋ ਮੈਂ ਤੁਮਹੇਂ ਲੜਕੀ ਕੀ ਤਰਹ ਮਾਨਤਾ ਹੂੰ
ਲੇਕਿਨ ਮੇਂ ਵਹਾਂ ਰਹਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਤੀ ਥੀ ਔਰ ਜਬ ਯਹ ਦੇਖਾ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਕਾ ਸੰਗਠਨ ਔਰ
ਕਾਮ ਛਿਨਬਿਨ ਹੋ ਗਯਾ ਹੈ, ਆਪਸ ਮੇਂ ਔਰ ਸਬ ਲੋਗ ਹੀ ਅਲਗ ਅਲਗ ਹੋ ਗਏ ਹੈਂ। ਕੋਈ ਐਸਾ
ਕੇਂਦਰ ਨਹੀਂ ਰਹ ਗਯਾ ਹੈ ਜੋ ਸਬਕੋ ਸਾਥ ਬਾਂਧ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚਲਤਾ। ਔਰ ਇਤਨੀ ਬੜੀ ਤੀਨ ਹਸਤੀਆਂ
ਹਮਾਰੀ ਏਕ ਹੀ ਸਾਲ ਮੇਂ ਉਠ ਗਈ ਤੋ ਹਮਾਰੀ ਹਿੰਮਤ ਟੂਟ ਗਈ। ਤੋ ਹਮਨੇ ਯਹ ਤਹ ਕਿਆ ਕਿ ਚਲੋ
ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਕੁਛ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਮਿਲੇਂ। ਅਗਰ ਨਏ ਸਿਰੇ ਸੇ ਕੋਈ ਕਾਮ ਕਰ ਸਕੇਂ ਤੋ ਕਰੇਂ ਨਹੀਂ
ਤੋ ਸੋਚੋ ਕਿਆ ਕਰੇਂ। ਹਮਾਰਾ ਯਹ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਥਾ ਕਿ ਹਮ ਅਪਨੇ ਆਪ ਕੋ ਪਕੜਵਾ ਦੇਂ। ਲੇਕਿਨ
ਜਬ ਘਿਰ ਗਏ, ਮੈਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਸੇ ਕਾਨਪੁਰ ਹੋਤੀ ਹੂਈ ਜਾ ਰਹੀ ਥੀ, ਦਿੱਲੀ, ਤੋ ਕਾਨਪੁਰ ਮੇਂ
ਮੁਝੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਘੇਰਾ। ਔਰ ਦਿੱਲੀ ਜਿਸ ਹੋਟਲ ਮੇਂ ਹਮ ਠਹਿਰੇ ਵਹਾਂ ਭੀ ਉਨਹੋਂਨੇ
ਘੇਰਾ। ਉਸੀ ਸਾਥ ਕੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਠਹਰ ਗਯਾ। ਤੋ ਤੀਨ ਚਾਰ ਬਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਕਭੀ ਪੈਦਲ ਤੋ ਕਭੀ
ਟੈਕਸੀ ਸੇ, ਕਭੀ ਟਾਂਗੇ ਸੇ, ਤਬ ਰਿਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਚਲਤੀ ਥੀ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮੇਂ, ਕਿ ਹਮ ਕੁਛ
ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਸੰਪਰਕ ਕਰੇਂ। ਲੇਕਿਨ ਵਹ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰਹ ਸੇ ਪੀਛਾ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਪੀਛਾ ਕਰਨੇ ਕਾ
ਮਤਲਬ ਥਾ ਕਿ ਹਮ ਜਿਸੇ ਭੀ ਮਿਲੇਂ ਉਸਕੋ ਫਸਾਏਂ ਤੋ ਚਾਰ ਪਾਂਚ ਆਦਮੀ ਹੋ ਜਾਏਂ ਤਬ ਏਕ ਐਸਾ
ਹੋਗਾ। ਵਹ ਭੀ ਮੁਝੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਲਗਾ। ਤੋ ਮੈਨੇ ਏਕ ਦਿਨ ਤਹ ਕਿਆ ਕਿ ਯਹਾਂ ਸੇ ਚਲਾ ਜਾਏ।
ਲਾਹੌਰ ਕਾ ਟਿਕਟ ਲਿਆ ਔਰ ਰਾਤ ਕੀ ਗਾੜੀ ਮੇਂ ਬੈਠ ਗਈ। ਵਹਾਂ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸੇ
ਸੀਧੀ ਤ੍ਰਿਪੜੀ ਪ੍ਰੈਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਮੈ ਗਈ ਔਰ ਉਨਕੋ ਮੈਨੇ ਅਪਨਾ ਬਿਆਨ ਦਿਆ ਕਿ ਯਹ ਪੁਲਿਸ
ਵਾਲੇ ਮੁਝੇ ਘੇਰੇ ਹੂਏ ਹੈਂ ਨਾ ਯਹ ਪਕੜਤੇ ਹੇਂ ਔਰ ਨਾ ਹਮੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਤੇ ਹੇਂ ਕਿ ਹਮ
ਕਿਸੀ ਸੇ ਮਿਲੇਂ ਜੁਲੇਂ, ਕੁਛ ਕਰੇਂ। ਮੈਂ ਅਪਨੇ ਘਰ ਜਾ ਰਹੀ ਹੂੰ, ਜੋ ਕੁਛ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਸੋ
ਕਰੇਂ। ਮੈਂ ਕੋਈ 10-11 ਬਜੇ ਅਪਨੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਪਹੁੰਚੀ ਤੋ ਕੋਈ ਏਕ ਘੰਟੇ ਕੇ ਬਾਦ ਹੀ
ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ। ਦੋ ਮੋਟਰੇਂ ਥੀਂ ਏਕ ਪੁਲਿਸ ਕੀ ਗਾੜੀ ਥੀ ਬੀਚ ਮੇਂ। ਬਾਕਾਇਦਾ ਜੈਸੇ ਰਿਵਾਜ਼
ਥਾ ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮੇਂ ਸੰਗੀਨ ਲੇਕੇ ਬੈਠਨਾ। ਅਬ ਵਹ ਲੇ ਗਏ ਪਕੜ ਕੇ। ਵਹਾਂ ਸੇ ਕਿਲੇ ਮੇਂ ਲੇ
ਗਏ। ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੁਛ ਸਮਯ ਕੇ ਲਿਏ ਰੀਮਾਂਡ ਭੀ ਲਿਆ ਔਰ 1918 ਕੇ ਰੈਗੂਲੇਸ਼ਨ ਤੀਨ
ਕੇ ਮਾਤਹਿਤ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰਖਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਂ 3 ਸਾਲ
ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰਖਾ। ਇਸੀ ਤਰਹ 1934 ਕਾ ਸਮਯ ਆ ਗਯਾ ਔਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ
ਗ਼ਾਜ਼ਿਆਬਾਦ ਆ ਗਈ। ਵਹਾਂ ‘ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ’ ਮੇਂ ਅਧਿਆਪਕਾ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕਰਨਾ
ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ।
-0-
|
